تاریخ نماز و پرستش به قدمت تاریخ ادیان و سابقه ادیان به موازات پیشینه پیدایش حیات انسان است و اینک بررسى پیشینه تاریخى نماز، با توجه به آیات قرآنى .
1-1. نماز، نخستین عبادتى که بر بندگان واجب شد  
خداى ، تعالى ؛ در آغاز سوره بقره در توصیف اهل تقوى فرمود:
.....الذین یؤ منون بالغیب و یقیمون الصلو
همانان که به غیب یعنى به وجود خدا، معاد و فرشتگان ، ایمان دارند و نماز را برپا مى دارند و...
و این مى رساند که پس از وجوب اعتقاد به مبداء و معاد و وحى و نبوت ، نخستین چیزى که مطرح است و مهم است ، نماز است و بنابرایان هیچ عبادتى را پیش از آن واجب نکرده اند زیرا اگر عبادتى قبل از حکم نماز، مقرر مى شد، مطمئنا آن را در کریمه مذکور، مقدم بر نماز مى فرمود. افزون بر این از رسول گرامى اسلام (صلى الله علیه وآله ) روایت شده است که فرمودند:
اول ما فرض على العباد الصلوة و اخر ما یبقى عند الموت و اول ما یحاسب به العبد یوم القیامة الصلو فمن اجاب فقد سهل ما بعده و من لم یجب فقد اشتد ما بعده
نخستین پرستشى که بر بندگان واجب شد، نماز است ، آخرین عملى که به هنگام مردن بماند، نماز است و اولین چیزى که روز قیامت ، از آن بپرسند، نماز است پس هر کس به خوبى جواب گوید و پاسخش را بپذیرند، در حسابرسسى هاى پس از نمازش آسان گیرند و آن که پاسخ نیکو ندهد، در اعمال دیگرش به سختى حساب کشند.
و فرمودند:
اول ما افتضر الله على امتى اصلوات الخمسس و اول ما یرفع من اعمالهم الصلوات الخمس و اول ما یسالون عنه الصلوات الخمس
نخستین چیزى که خدا بر امتم واجب کرد، پنج نماز است و نخستین چیزى که از اعمالشان بالا برده شود، پنج نماز است و نخستین چیزى که از آن سؤ ال شوند، پنج نماز است .
جمله هاى اول ما فرض على العباد الصلوة و اول ماافترض الله ... حاکى از آن است که پیش از نماز، هیچ عملى پا به عرصه تشریع و وجوب ننهاده است .
2-1. نماز در ادیان پیش از اسلام  
1. در سوره ابراهیم ، آیه چهلم ، حضرت ابراهیم (علیه السلام ) براى خود و ذریه اش از خدا توفیق نماز مى خواهد و مى گوید:
رب اجعلنى مقیم الصلوة و من ذریتى
اى پروردرگار من ، من و فرزندانم را اقامه کنننده نماز قرار ده .
2. در سوره مریم ، آیه هاى پنجاه و چهارم و پنجاه و پنجم ، قرآن ، ضمن ستایش از اسماعیل ، مى گوید:
و کان یامر اهله باصلوة و کان عند ربه مرضیا
افراد خانواده اش را به نماز، فرمان مى داد و نزد پروردگار خود مورد خشنودى بود.
3. در سوره هود، آیه هشتاد و هفتم ، خداوند، خطاب به شعیب ، پدر زن حضرت موسى ، مى فرماید:
قالوا شعیب اصلوتک تامرک ان نترک ما یعبد اباؤ نا
گفتند: اى شعیب ! آیا نمازت به تو فرمان مى دهد که آنچه را پدران ما مى پرستیدند، رها سازیم ...؟
4. در سوره طه ، آیه بیست و چهارم ، خداوند، خطاب به حضرت موسى (علیه السلام ) مى فرماید: اقم اصلوة لذکرى .
نماز را براى یاد من برپادار.
5. در سوره لقمان ، آیه هفدهم ، لقمان (علیه السلام ) به فرزنداش مى گوید:
با بنى اقم اصلوة و امر بالمعروف و انه عن المنکر
پسرم نماز را بپادار و امر به معروف و نهى از منکر کن.
6. در سوره آل عمران ، هنگامى ؟ از زکریا، سخن به میان مى آید و بیان مى شود که چگونه زکریا از خداوند، درخواست ذریه طبیه کرد، بشارت تولد یحیى ، در حالى از جانب فرشتگان به زکریا داده مى شود که او ایستاده در محراب به گزاردن نماز، مشغول است :
کلما دخل علیها زکریا المحراب وجد عندها رزقا قال یا مریم انى لک هذا، قالت هو من عند الله ان الله یرزق من یشاء بغیر حساب . هنالک دعا زکریا، قال رب هب لى من لدنک ذریة طیبة انک سمیع الدعاء. فنادته الملئکة و هو قائم یصلى فى المحراب . ان الله یبشرک بحیى مصدققا بکلمة من الله و سیدا و حصورا و نبیا من الصالحین
هر زمان که زکریا؛ در محراب عبادت بر مریم وارد شد، نزد او روزیى را یافت . گفت : اى مریم ، این روزى از کجا برایت رسیده است . پاسخ داد که آن از نزد خداست . همانا خدا به هر که خواهد از جایى که حسابش را نمى کند روزى مى رساند؟ در آنجا زکریا، پروردگارش را خواند: گفت : اى پروردگار من ، از نزد خودت فرزندى پاکیزه به من عطا فرما، براستى که تو شنواى دعاهایى . پس در حالى که ایستاده بود و در محراب ، نماز و نیایش مى کرد، فرشتگان او را ندا مى دادند که خدا تو را به یحیى مژده مى دهد، فرزندى که فیض خدا (عیسى ) را باور دارد و مهتر و خویشتندارى بى رغبت به زنان و پیامبرى از شایسته کاران است .
7. در سوره مریم ، آیه سى و یکم ، از قول مسیح (علیه السلام ) مى خوانیم :
و اصانى بالصلوة والزکوة مادمت حیا
و خدا، تا زمانى که زنده باشم ، مرا به نماز و زکات فرمان داده است . نماز یهودیان و مسیحیان به دعا نزدیک تر است یهود در ساعات سوم و ششم و نهم روز و در ساعات اول شب و آخر شب و هنگام تناول غذاها و دعاهایى دارند.
رکوع در نماز کمتر اقوام وجود داشته است . نماز یهود، از رکوع خالى است اما در مسیحیت ، در قرآن مجید آیه چهل و سوم از سوره آل عمران به مریم (علیه السلام ) خطاب شده است :
یا مریم اقنتى لربک و اسجدى و ارکعى مع الراکعین
اى مریم ! براى پروردگارت ، قنوت بخوان و سجده کن و با رکوع کنندگان رکوع به جاى آور.
مسیحیان ، در روز یکشنبه ، در کلیسا، جلسات دعایى دسته جمعى تشکیل مى دهند. بعلاوه ، روحانیون و وابستگان آنان دعاهایى دارند و معتقدند که باید دعا کنند با دلى پاک ، حاجات خود را از خدا بخواهند. با وجود این ، آخرین نمازى را که مسیح با حواریون به جاى آورد. بهترین صورت دعاى مى دانند و این دعا یا نماز، مشتمل بر تمجید خداست و آنگاه شش فقره آن به بیان حاجات که طلب نان روزانه ، یکى از آنهاست ، اختصاص دارد و پس ‍ از اظهار حوایج ، باز به تسبیح مقام ربوبیت مى پردازند .
مسیحیان ، در دعاهاى خود، علاوه بر پدر آسمانى ، به روح القدس و ابن همه توجه دارند. و علاوه بر تشریع نماز در ادیان حقه ، در ادیان دیگر نیز، نماز و نیایش وجود دارد. حتى بت پرستان هم در برابر بتها، اورادى مى خوانند و کارهایى به عنوان عبادت ، اجرا مى کنند که در بیشتر آن کیشها، جزئى از این عبادتهاست .
در یک گزارش تلوزیونى که مراسم عبادت قبایل بت پرست و بسیار کهن حاشیه هاى رود زرد چین را نشان مى داد، مشاهده شد که عبادت آنان از نظر قیام ، رکوع و سجود؛ همانندى زیادى با نماز ما دارد.
8. زرتشتیان را پنج نماز است ، که در هنگام طلوع آفتاب و ظهر و عصر و اول شب و زمان خفتن ؛ اجرا مى کنند. بعلاوه براى هر یک از شبها و روزهاى ماه ، سرودهاى ویژه اى دارند که مجموعه آنها را خرده اوستا ویسنا مى توان یافت .
9. صابیان که بقایاى آنان در خوزستان وجود دارند، نمازهاى پنجگانه را بجاى مى آورند و هر سال ، سى روز روزه مى گرفتند.
10. اعراب جاهلیت ، در مقابل خانه کعبه ، برهنه ، حاضر مى شدند و با صفیر و کف زدن ، اظهار عبادت مى کردند. احتمالا نماز و نیایشى که در زمان حضرت ابراهیم (علیه السلام ) معمول بوده است ، در طول قرون و اعصار، بتدریج به کلى تحریف گشته و به چنین صورتى درآمده بود و به خاطر همین تحریف است که در آیه سى و پنجم سوره انفال ، کیفیت نماز اعراب جاهلیت ، مورد سرزنش قرار گرفته است :
و ما کان صلاتهم عند البیت الا مکاء و تصدیة ...
نمازى که اعراب پیش از اسلام ، جلو خانه خدا به جاى مى آورند، چیزى جز صفیر برآوردن و کف زدن نبود.
برخى از قبایل ، عبادت در مقابل بتان ، به وسیله رقص و حرکات منظم و هماهنگ ، ادا مى کردهاند. بیگمان ، این گونه حرکات را نوعى تعظیم مى شناختند و به نحوى آن را با عبادت که موجب تقرب به خدا یا بتها، تصور مى کردند، ربط مى دادند، چنان که شاید، عریاب بودن اعراب جاهلیت ؛ به هنگام طواف ؛ از آن جهت بوده است که در لباس ناپاک یا در جامه یى که به هر حال از جمله امتعه دنیوى بوده است ، براى عبادت ، حاضر نشوند.
از موارد فوق بر مى آید که نماز، در اعماق تاریخ انسان ریشه دارد و در تمامى دوره ها و جامعه هاى بشرى و به موازات خداشناسى او که امرى فطرى است ، وجود داشته است و همانند آن تجلیات به خود گرفته است و به صورتهاى مختلف اجرا شده است .

جمعى به تو مشغول و تو غایب ز میانه

یعنى که تو را مى طلبم خانه به خانه

او خانه همى جوید و من صاحب خانه

مقصود تویى کعبه و بتخانه بهانه

دیوانه منم من ، که روم خانه به خانه